Ο χρόνος φεύγει

Το αεροπλάνο και ο ίσκιος του. Δεκαετία 1930. Λεύκωμα της Ελληνικής Εταιρείας Εναερίων Συγκοινωνιών, αρχείο Μιχαήλ Βυζά. ΑΦ-ΕΛΙΑ

Στο εκπνέον έτος της γενικής στενότητας μάθαμε ότι αυτό που κυρίως μας λείπει είναι ο χρόνος. Όροι άλλοτε της ραπτικής, π.χ. το στένεμα, τα περιθώρια, το λάστιχο και η ελαστικότητα, συνδέθηκαν με το χρόνο (και ειδικά με την έλλειψή του) τόσο γερά που στο άκουσμά τους συνειρμικά στο νου μας έρχεται συνήθως το Γιούρογκρουπ.
Βέβαια, η τυραννία του χρόνου δεν είναι φαινόμενο τωρινό, αλλά ξεκινά με τον ερχομό στη ζωή μας του τρένου ή του ρολογιού ή και των δύο μαζί. Οπωσδήποτε συνδυάζεται με το μοίρασμα της ημέρας σε κομμάτια και τον καταμερισμό των κομματιών σε συγκεκριμένα καθήκοντα ή εργασίες. Προκύπτουν έτσι χρονοδιαγράμματα ("χαλαρά"/"σφιχτά": να και πάλι η ραπτική) που στο πλαίσιό τους τα σχέδιά μας "κυλούν" ομαλά ή "εκτροχιάζονται".
Υπάρχει ένα ολόκληρο πλέγμα μεταφορικών φράσεων που δίνει η καθεμιά τους μια συγκεκριμένη απεικόνιση του χρόνου ως πχ. ελεύθερου, γοργόφτερου, ασφυκτιώντος, σταματημένου. 'Οπως και να'χει, αυτά τα λίγα παραδείγματα δείχνουν την τάση μας να δίνουμε σχήμα, εικόνα και πρόσωπο στον κατεξοχήν αόρατο ρυθμιστή της ζωής μας, το Χρόνο.

Το τέλος του Δεκεμβρίου κουβαλά μια πολύ χαρακτηριστική προσωποποίηση του χρόνου: το ημερολογιακό έτος παίρνει την όψη υπερήλικα έτοιμου να εγκαταλείψει τα εγκόσμια. "Του χωρισμού ο πόνος" όμως "ας κοιμάται στην καρδιά". Οι ημέρες, στη γλώσσα μας γένους θηλυκού, φεύγουν μία-μία.

Μέγαρα, δεκαετία 1960. Η τράτα. Αρχείο Δημήτρη Παπαδήμου. ΑΦ-ΕΛΙΑ

Ο Ιανουάριος φτάνει μωρό στα σπάργανα μαζί με τις αποφάσεις μας για το νέο έτος, που μένουν συνήθως ανεφάρμοστες.

Αννούλα Κηλάδη. Νέα Υόρκη, 11 Ιανουαρίου 1934. ΑΦ-ΕΛΙΑ

Αξίζει κανείς να σταθεί για λίγο σ' αυτό το πλέγμα των εκφράσεων που σχετίζονται με το χρόνο. Όχι τόσο για να βρεί κι άλλα (ανα)παρασταστικά παραδείγματα, αλλά για να ψηλαφίσει καλύτερα τη σχέση μας μαζί του που, για το σύγχρονο άνθρωπο τουλάχιστον, είναι σ' ένα βαθμό ενοχική. Ο χρόνος πρέπει να δαπανάται παραγωγικά, ο χρόνος είναι χρήμα, ο ελάχιστος χρόνος που καταφέρνω να περνώ με το παιδί μου πρέπει να είναι "ποιοτικός". Το περιοδικό Economist, πριν από αρκετά χρόνια, είχε αναρτήσει στους σταθμούς των τρένων της Βρετανίας μια διαφήμιση που έλεγε ότι το να χαζεύει κανείς απ'το παράθυρο του τρένου (προφανώς ονειροπολώντας) είναι χαμένος χρόνος.

Στο τρένο προς τη Θεσσαλονίκη, 1926. Αρχείο Γιώργου Βαφιαδάκη, ΑΦ-ΕΛΙΑ

Πτήση. Δεκαετία 1930. Λεύκωμα της Ελληνικής Εταιρείας Εναερίων Συγκοινωνιών, αρχείο Μιχαήλ Βυζά, ΑΦ-ΕΛΙΑ

Πρόσφατα, ένας γαλλικός εκδοτικός οίκος εγκατέστησε μηχανήματα εκτύπωσης διηγημάτων σε κάποιους σταθμούς τρένων στη Γαλλία με μοναδικό κριτήριο επιλογής απ'τη μεριά του αναγνώστη το χρόνο ανάγνωσης που προσφέρουν: εκτυπώνω διήγημα των δύο λεπτών της ώρας, των πέντε ή των δέκα. Χρήσιμο για τους ξεχασιάρηδες βιβλιοφάγους. Απ' την άλλη, μήπως η μεγάλη απόλαυση της ανάγνωσης χρησιμοποιείται ως όχημα που θα μετατρέψει τον χαμένο χρόνο σε ποιοτικό; Στο πυρ το εξώτερο η σχόλη, μ' όλους τους ανατολίτικους συνειρμούς που κουβαλά.

Ανάγνωση. Αίγινα, δεκαετία 1950. Αρχείο Γιώργου Βαφιαδάκη, ΑΦ-ΕΛΙΑ

Σαμιώτης καπνίζει ναργιλέ. Σάμος, 1917π. Αρχείο Κωνσταντίνου Παναγιωτόπουλου, ΑΦ-ΕΛΙΑ

Είναι ακριβός ο χρόνος, λοιπόν, και δεν πρέπει να τον πετάμε. Κι είναι πολύ εύστοχη, πράγματι, η πρόσκληση για εθελοντική αιμοδοσία: "μια φιάλη αίμα είναι δέκα λεπτά από το χρόνο σου". Τί λογίζεται, όμως, ως σπατάλη; Ο Τζωρτζ Όργουελ στο δοκίμιό του με τίτλο "Μερικές σκέψεις για τον κοινό βάτραχο" περιγράφει την ευχαρίστηση που παίρνει ξοδεύοντας χρόνο για να παρατηρήσει τη φύση γύρω του (τους βάτραχους που ζευγαρώνουν, τους λαγούς που παλεύουν στα χορτάρια, τον ερχομό της άνοιξης). Παραφράζοντας κάπως τα λόγια του: η άνοιξη θα΄ναι πάντοτε άνοιξη (με τα παιχνίδια και το ρεμβασμό της) όσο κι αν αυτό το γεγονός δυσαρεστεί τους απανταχού δικτάτορες και γραφειοκράτες. Άλλωστε, στις στιγμές της κρίσης είναι το φαινομενικά ανούσιο και μη χρηστικό που μας κρατά ανθρώπινους.

"Fun on the seashore. Mikra Bay." Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, μέτωπο Μακεδονίας. Θεσσαλονίκη 1917. Βρετανός αξιωματικός και αδελφές νοσοκόμες διασκεδάζουν στην ακροθαλασσιά. (ΑΦ-ΕΛΙΑ  L238.067-.068 και L238.073)

"Picnic on Hortiadi, Macedonia. 1918. Spring." Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, μέτωπο Μακεδονίας, 1918. Άνοιξη στο Χορτιάτη. Βρετανοί αξιωματικοί και αδελφές νοσοκόμες παίζουν στην εξοχή (δύο στιγμιότυπα από μία ομαδική κωλοτούμπα). (ΑΦ-ΕΛΙΑ,. L238.071-.072)

"Τα σημαντικά πράγματα είναι αόρατα" είπε ο μικρός πρίγκιπας του Σαιντ-Εξυπερύ, αναφερόμενος στην αγάπη. Βάζουμε δίπλα της το Χρόνο με την ευχή, τη νέα χρονιά που φτάνει ολοταχώς, να είναι ο,τιδήποτε άλλο εκτός από δυνάστης.


Για τον φιλοπερίεργο αναγνώστη (του τρένου κι όχι μόνο):

Για την εφεύρεση του ρολογιού και τη θέση του στη ζωή μας: David S. Landes, Τα γρανάζια του χρόνου, ΜΙΕΤ, 2012.
Για τα δοκίμια του Όργουελ: George Orwell, Essays, Penguin Modern Classics, 2000.

Ματθίλδη Πυρλή

Ας μετρηθούμε

Καταλαβαίνω ό,τι μετρώ - έτσι το φέρνω στα μέτρα μου. Ο χάρτης, απ' αυτή τη σκοπιά, είναι μια εφεύρεση που αποτυπώνει εύγλωττα την αγωνία μας να φέρουμε "στ' ανθρώπινα μέτρα", όπως συχνά λέμε, και να κατατάξουμε το μεγάλο ή διαφορετικό και γι'αυτό το λόγο δυσνόητο. Οι αριθμοί, τα μέτρα και οι κλίμακες είναι διαρκώς παρόντα στην καθημερινότητά μας: ορίζουν (εξηγούν, ταξινομούν) τη φύση και ορίζουν/διαφεντεύουν τις πράξεις μας ή τις σκέψεις μας. Τώρα τελευταία, μάλιστα, που μας βομβάρδισαν ανηλεώς τα προεκλογικά ποσοστά, ταλανιστήκαμε από το άγχος (και το άχθος) των αριθμών. Θα σημειώσω εδώ αυτό που μ' εντυπωσίασε στα μαθηματικά του Λυκείου, ότι δηλαδή υπάρχουν οι πραγματικοί αριθμοί (ρητοί, ακέραιοι) αλλά υπάρχουν και οι μιγαδικοί (μπάσταρδοι, πραγματικοί και φανταστικοί ταυτόχρονα): διπλό το χτύπημα της τυραννίας!

Οι επιστήμες που εξετάζουν και εξηγούν τον κόσμο και τον άνθρωπο (π.χ. η βιολογία, η φυσική, η ιατρική) έχουν ως βάση τους την παρατήρηση και τη μέτρηση. Τα εργαλεία αυτά είναι το μέσο για την κατάταξη, τον ακριβή προσδιορισμό και τελικά την κατανόηση. Μπορεί να μετρούμε και ν' ανακαλύπτουμε μυριάδες διαφορετικά σώματα (π.χ. αστρικά, φυτικά, ζωικά) και παραλλαγές τους, όμως όλα μαζί συνυπάρχουν και χαρτογραφούν ένα σύνολο. Και είναι ωραία η ιδέα ότι αυτά που μετρούμε και ορίζουμε ως διαφορετικά δεν είναι και διαχωρισμένα ή για να το πώ αλλιώς ξεκομμένα το ένα απ' το άλλο. Γύρω μας όλα τα πράγματα συναντιούνται.

Η παρούσα ανάρτηση έχει σαν κέντρισμα την αμήχανη επικαιρότητα, τόσο εκτός των συνόρων (τα γεγονότα στο Παρίσι) όσο και εντός αυτών (προεκλογική περίοδος). Μας απασχόλησαν μετρήσεις, αριθμοί και υπολογισμοί, μα εγώ θα σταθώ σε ένα μέγεθος ενότητας και συνοχής: τέσσερα εκατομμύρια Γάλλοι κατέβηκαν στους δρόμους στη Γαλλία, διαμαρτυρόμενοι απέναντι στο φονικό παραλογισμό.

Αφετηρία, λοιπόν, η ιδέα ότι η μέτρηση (ο προσδιορισμός) φέρνει τη γνώση κι αυτή με τη σειρά της την κατανόηση και τη συνοχή. Παραμυθητική η ανάρτηση και σχηματική, ξεκινά με μια ταινία του Billy Wilder με τίτλο The Apartment (Το διαμέρισμα) του 1960. Η ταινία αρχίζει με την απαρίθμηση δεδομένων: ο ήρωας αφηγείται ότι εργάζεται σε μια ασφαλιστική εταιρεία η οποία απασχολεί στο κεντρικό της κατάστημα 31.259 υπαλλήλους(!). Η εταιρεία καταλαμβάνει ένα θηριώδες κτίριο, σαν αυτό της φωτογραφίας που ακολουθεί.

Το Chrysler Building, "η πόλη με τα χίλια παράθυρα". Αρχές δεκαετίας 1930.

 

Ο ήρωας της ταινίας κάνει μάλιστα την παρατήρηση ότι ο αριθμός των υπαλλήλων αντιστοιχεί στον πληθυσμό μιας πόλης του Τέξας. Μας δίνει, έτσι, το στίγμα της ζωής του σ' ένα κτίριο-πόλη "των χιλίων παραθύρων", όπως αναγράφεται στη λεζάντα της φωτογραφίας. Ο γίγας, μετά την περιγραφή του, παραμένει το ίδιο μεγάλος - απλά τώρα τον κατέχουμε, είναι πιο οικείος. Είναι οριοθετημένος και συνακόλουθα πιο εύπεπτος: ένας τεράστιος περιστερεώνας,  όπως ο παρακάτω πίνακας μιας χρηματιστηριακής εταιρείας στη Νέα Υόρκη. Στα εκατοντάδες κουτάκια τα δεδομένα και οι αριθμοί εναλλάσονται με ταχύτητα και μπροστά στα μάτια των παρευρισκόμενων ακόμα και τα άυλα (όπως οι αξίες του χρηματιστηρίου) ορίζονται, μετριούνται κι αποτυπώνονται.

Νέα Υόρκη. Γραφείο χρηματιστηριακής εταιρείας. Δεκαετία 1930.

Η δίψα μας για ταξινόμηση και προσδιορισμό μας οδηγεί να πραγματοποιούμε μετρήσεις με πάθος. Τα δεδομένα που συγκεντρώνουμε "ταΐζουν" ηλεκτρονικούς υπολογιστές, γεμίζουν πίνακες και εικονογραφούν άτλαντες. Ανάμεσα στους άτλαντες οι πιο συναρπαστικοί ίσως είναι εκείνοι που περιγράφουν το σπουδαιότερο εργαλείο που έχουμε στα χέρια μας: το ανθρώπινο σώμα.

Αφρική, μέτρηση ύψους γυναίκας. Αρχές 20ού αιώνα.

Αφρική, μέτρηση ύψους άνδρα. Αρχές 20ού αιώνα.

Αθήνα, 1935c. Μαιευτική κλινική Πούμπουρα, ο μαιευτήρας φωτογραφίζεται με το νεογνό - κλίμακα ο ίδιος. Μία από τις πολλές λήψεις νεογνών που κρατούσε στο αρχείο του ο μαιευτήρας. Αρχείο Δημητρίου Πούμπουρα (ΦΑ 08.08.094)

Η δομή του ανθρώπινου σώματος και οι σχετικές μετρήσεις είναι αντικείμενο σπουδής με ιστορία πολλών αιώνων που γέννησε έντονες συζητήσεις (ιατρικές, θεολογικές), ειδικά όταν "ανακαλύφθηκαν" οι άλλες ήπειροι και οι διαφορετικές φυλές ανθρώπων. Εδώ έγιναν μετρήσεις πολλές, από κάποιους με σκοπό ν' αποδειχθεί η διαφορά και από άλλους για να υπογραμμιστεί η ομοιότητα. Οι ίδιοι αριθμοί φορτίζονταν με διαφορετικές αλήθειες.

Μετρήσεων συνέχεια, γιατί όταν κάτι το κατανοήσουμε, τότε μπορούμε ν' αναμετρηθούμε μαζί του: με την αρρώστια, τη βλάβη. Έτσι, από τα αμφιθέατρα (χειρουργικά/ανατομίας) και τα εργαστήρια όπου παράγεται η γνώση, περνάμε στα νοσοκομεία, στην εφαρμογή.

Παρίσι, 1932. Το αμφιθέατρο ανατομίας ή χειρουργικής του νοσοκομείου παίδων Necker. Αρχείο Δημητρίου Πούμπουρα (ΦΑ 08.04.104)

Αθήνα, 1935c. Μαιευτική κλινική Πούμπουρα - Μετρήστε τα εργαλεία! Αρχείο Δημητρίου Πούμπουρα (ΦΑ 08.04.258)

Άλλα σώματα -άψυχα- απασχολούν εξίσου το πάντα περίεργο είδος μας: η βιομηχανία οδηγείται από τις τεχνολογικές ανακαλύψεις (κυρίως την κατανόηση των νόμων της φυσικής και της χημείας). Από τις πρώτες ύλες και με οδηγό τα νούμερα και τις μετρήσεις προχωρούμε στην κατασκευή.

Γερμανία, δεκαετία 1910. Μοντέλο μετατροπής αυτοκινήτου σε θωρακισμένο όχημα. "Ένα πραγματικό τανκ ζυγίζει 10.000 κιλά. Αυτή η κατασκευή από λαμαρίνα και χαρτόνι ζυγίζει 80 κιλά".

 Θα μπορούσαμε να πούμε πολλά. Σταματώ σε μια περιοχή που είν' αδύνατο να μετρηθεί, που καμιά εξίσωση, μικρόμετρο, εξάντας ή θεοδόλιχος δεν μπορούν να περιγράψουν: τον Άλλο κόσμο. Εκεί στέκουμε αμήχανοι και όταν κάποιος πεθαίνει "αναμετριέται" με το θάνατο.

 

Γ. Κολόμβος, 1880c. νεκρικό πορτραίτο. (Συλλογή φωτογραφιών post mortem).

Αν ξεκινήσουμε από την ιδέα ότι δεν μετρούμε για να διαχωρίσουμε, αλλά για να κατανοήσουμε καλύτερα το πολυποίκιλο σύνολο που είναι ο κόσμος μας ίσως οι μετρήσεις να σταματήσουν να μας τρομάζουν τόσο. Οι εικόνες που παρουσιάστηκαν στην ανάρτηση δεν έχουν καμία σχέση μεταξύ τους. Προέρχονται, οι περισσότερες, από εντελώς διαφορετικές συλλογές του Aρχείου. Δείχνουν, όμως, ότι τα ανθρώπινα ενδιαφέροντα, οι ιδέες, οι αφετηρίες τους και οι τρόποι που οι τροχιές τους διασταυρώνονται είναι - ευτυχώς - αμέτρητα.

Ματθίλδη Πυρλή