Ο χρόνος φεύγει

Το αεροπλάνο και ο ίσκιος του. Δεκαετία 1930. Λεύκωμα της Ελληνικής Εταιρείας Εναερίων Συγκοινωνιών, αρχείο Μιχαήλ Βυζά. ΑΦ-ΕΛΙΑ

Στο εκπνέον έτος της γενικής στενότητας μάθαμε ότι αυτό που κυρίως μας λείπει είναι ο χρόνος. Όροι άλλοτε της ραπτικής, π.χ. το στένεμα, τα περιθώρια, το λάστιχο και η ελαστικότητα, συνδέθηκαν με το χρόνο (και ειδικά με την έλλειψή του) τόσο γερά που στο άκουσμά τους συνειρμικά στο νου μας έρχεται συνήθως το Γιούρογκρουπ.
Βέβαια, η τυραννία του χρόνου δεν είναι φαινόμενο τωρινό, αλλά ξεκινά με τον ερχομό στη ζωή μας του τρένου ή του ρολογιού ή και των δύο μαζί. Οπωσδήποτε συνδυάζεται με το μοίρασμα της ημέρας σε κομμάτια και τον καταμερισμό των κομματιών σε συγκεκριμένα καθήκοντα ή εργασίες. Προκύπτουν έτσι χρονοδιαγράμματα ("χαλαρά"/"σφιχτά": να και πάλι η ραπτική) που στο πλαίσιό τους τα σχέδιά μας "κυλούν" ομαλά ή "εκτροχιάζονται".
Υπάρχει ένα ολόκληρο πλέγμα μεταφορικών φράσεων που δίνει η καθεμιά τους μια συγκεκριμένη απεικόνιση του χρόνου ως πχ. ελεύθερου, γοργόφτερου, ασφυκτιώντος, σταματημένου. 'Οπως και να'χει, αυτά τα λίγα παραδείγματα δείχνουν την τάση μας να δίνουμε σχήμα, εικόνα και πρόσωπο στον κατεξοχήν αόρατο ρυθμιστή της ζωής μας, το Χρόνο.

Το τέλος του Δεκεμβρίου κουβαλά μια πολύ χαρακτηριστική προσωποποίηση του χρόνου: το ημερολογιακό έτος παίρνει την όψη υπερήλικα έτοιμου να εγκαταλείψει τα εγκόσμια. "Του χωρισμού ο πόνος" όμως "ας κοιμάται στην καρδιά". Οι ημέρες, στη γλώσσα μας γένους θηλυκού, φεύγουν μία-μία.

Μέγαρα, δεκαετία 1960. Η τράτα. Αρχείο Δημήτρη Παπαδήμου. ΑΦ-ΕΛΙΑ

Ο Ιανουάριος φτάνει μωρό στα σπάργανα μαζί με τις αποφάσεις μας για το νέο έτος, που μένουν συνήθως ανεφάρμοστες.

Αννούλα Κηλάδη. Νέα Υόρκη, 11 Ιανουαρίου 1934. ΑΦ-ΕΛΙΑ

Αξίζει κανείς να σταθεί για λίγο σ' αυτό το πλέγμα των εκφράσεων που σχετίζονται με το χρόνο. Όχι τόσο για να βρεί κι άλλα (ανα)παρασταστικά παραδείγματα, αλλά για να ψηλαφίσει καλύτερα τη σχέση μας μαζί του που, για το σύγχρονο άνθρωπο τουλάχιστον, είναι σ' ένα βαθμό ενοχική. Ο χρόνος πρέπει να δαπανάται παραγωγικά, ο χρόνος είναι χρήμα, ο ελάχιστος χρόνος που καταφέρνω να περνώ με το παιδί μου πρέπει να είναι "ποιοτικός". Το περιοδικό Economist, πριν από αρκετά χρόνια, είχε αναρτήσει στους σταθμούς των τρένων της Βρετανίας μια διαφήμιση που έλεγε ότι το να χαζεύει κανείς απ'το παράθυρο του τρένου (προφανώς ονειροπολώντας) είναι χαμένος χρόνος.

Στο τρένο προς τη Θεσσαλονίκη, 1926. Αρχείο Γιώργου Βαφιαδάκη, ΑΦ-ΕΛΙΑ

Πτήση. Δεκαετία 1930. Λεύκωμα της Ελληνικής Εταιρείας Εναερίων Συγκοινωνιών, αρχείο Μιχαήλ Βυζά, ΑΦ-ΕΛΙΑ

Πρόσφατα, ένας γαλλικός εκδοτικός οίκος εγκατέστησε μηχανήματα εκτύπωσης διηγημάτων σε κάποιους σταθμούς τρένων στη Γαλλία με μοναδικό κριτήριο επιλογής απ'τη μεριά του αναγνώστη το χρόνο ανάγνωσης που προσφέρουν: εκτυπώνω διήγημα των δύο λεπτών της ώρας, των πέντε ή των δέκα. Χρήσιμο για τους ξεχασιάρηδες βιβλιοφάγους. Απ' την άλλη, μήπως η μεγάλη απόλαυση της ανάγνωσης χρησιμοποιείται ως όχημα που θα μετατρέψει τον χαμένο χρόνο σε ποιοτικό; Στο πυρ το εξώτερο η σχόλη, μ' όλους τους ανατολίτικους συνειρμούς που κουβαλά.

Ανάγνωση. Αίγινα, δεκαετία 1950. Αρχείο Γιώργου Βαφιαδάκη, ΑΦ-ΕΛΙΑ

Σαμιώτης καπνίζει ναργιλέ. Σάμος, 1917π. Αρχείο Κωνσταντίνου Παναγιωτόπουλου, ΑΦ-ΕΛΙΑ

Είναι ακριβός ο χρόνος, λοιπόν, και δεν πρέπει να τον πετάμε. Κι είναι πολύ εύστοχη, πράγματι, η πρόσκληση για εθελοντική αιμοδοσία: "μια φιάλη αίμα είναι δέκα λεπτά από το χρόνο σου". Τί λογίζεται, όμως, ως σπατάλη; Ο Τζωρτζ Όργουελ στο δοκίμιό του με τίτλο "Μερικές σκέψεις για τον κοινό βάτραχο" περιγράφει την ευχαρίστηση που παίρνει ξοδεύοντας χρόνο για να παρατηρήσει τη φύση γύρω του (τους βάτραχους που ζευγαρώνουν, τους λαγούς που παλεύουν στα χορτάρια, τον ερχομό της άνοιξης). Παραφράζοντας κάπως τα λόγια του: η άνοιξη θα΄ναι πάντοτε άνοιξη (με τα παιχνίδια και το ρεμβασμό της) όσο κι αν αυτό το γεγονός δυσαρεστεί τους απανταχού δικτάτορες και γραφειοκράτες. Άλλωστε, στις στιγμές της κρίσης είναι το φαινομενικά ανούσιο και μη χρηστικό που μας κρατά ανθρώπινους.

"Fun on the seashore. Mikra Bay." Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, μέτωπο Μακεδονίας. Θεσσαλονίκη 1917. Βρετανός αξιωματικός και αδελφές νοσοκόμες διασκεδάζουν στην ακροθαλασσιά. (ΑΦ-ΕΛΙΑ  L238.067-.068 και L238.073)

"Picnic on Hortiadi, Macedonia. 1918. Spring." Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, μέτωπο Μακεδονίας, 1918. Άνοιξη στο Χορτιάτη. Βρετανοί αξιωματικοί και αδελφές νοσοκόμες παίζουν στην εξοχή (δύο στιγμιότυπα από μία ομαδική κωλοτούμπα). (ΑΦ-ΕΛΙΑ,. L238.071-.072)

"Τα σημαντικά πράγματα είναι αόρατα" είπε ο μικρός πρίγκιπας του Σαιντ-Εξυπερύ, αναφερόμενος στην αγάπη. Βάζουμε δίπλα της το Χρόνο με την ευχή, τη νέα χρονιά που φτάνει ολοταχώς, να είναι ο,τιδήποτε άλλο εκτός από δυνάστης.


Για τον φιλοπερίεργο αναγνώστη (του τρένου κι όχι μόνο):

Για την εφεύρεση του ρολογιού και τη θέση του στη ζωή μας: David S. Landes, Τα γρανάζια του χρόνου, ΜΙΕΤ, 2012.
Για τα δοκίμια του Όργουελ: George Orwell, Essays, Penguin Modern Classics, 2000.

Ματθίλδη Πυρλή